 Wysłany: Wto 8:49, 13 Mar 2007 Temat postu: Wojny Polskie w XVII wieku |
|
| Po śmierci Zygmunta Augusta, wyboru nowego monarchy dokonywano zawsze drogą wolnej elekcji, ale dwukrotnie ofiarowano koronę członkom tej samej dynastii: Wazom (Zygmunt III i synowie Władysław IV i Jan Kazimierz; potomkowie Katarzyny Jagiellonki i Jana księcia Finlandii) oraz Wettinom ( August II Mocny i syn August III).
Po długiej pierwszej elekcji, lecz krótkich rządach Henryka Walezego, szlachta przywiązana do dynastii jagiellońskiej wybrała królową - Annę Jagiellonkę, siostrę Zygmunta Augusta, a następnie zadecydowała o jej wyborze małżonka, którym został książę Siedmiogrodu - Stefan Batory. W wyniku zwycięskiej wojny z Rosją w latach 1579 - 1582, król zdobył Inflanty i ziemię połocką (pokój w Jamie Zapolskim, r.1582), i przekonał się o konieczności reformy wojskowej, czego początek uczynił, tworząc zalążek armii zawodowej - dwutysięczną piechotę wybraniecką. Potrzeba funduszy na cele wojenne skłoniła monarchę do posunięcia niebezpiecznego w skutkach - zgody na przejęcie opieki nad lennem pruskim (z powodu choroby elektora) przez brandenburską linię Hohenzollernów. Panowanie Wazów wypełniły wojny z Rosją, Szwecją i Turcją. Towarzyszyły im trudności wewnętrzne, spowodowane walką pomiędzy średnią szlachtą a magnaterią o nowy kształt ustrojowy państwa, a także królewskimi inicjatywami wzmocnienia władzy centralnej. Po oprotestowaniu (r. 1606) przez izbę poselską królewskiego projektu reformy skarbu i wojska, Zygmunt odrzucił projekt przepisów wykonawczych do konfederacji warszawskiej z r.1573. Wywołało to rokosz, czyli bunt szlachty przeciw królowi, zakończony klęską rokoszan pod Guzowem w r. 1607. Uległość króla wobec magnaterii wciągnęła Polskę w awanturę polityczną, tzw. Dymitriadę, czyli próbę osadzenia na tronie rosyjskim polskiego kandydata. Wywołało to wojnę z Rosją, której pierwszy etap zakończył się korzystnym dla Litwy rozejmem w Dywilinie (r. 1419), jako, że wróciła doń ziemia smoleńska, czernihowska i siewierska. Nabytki te potwierdził pokój w Polanowie, w r. 1632. Rosja dążąc do odzyskania strat, skorzystała z powstania Kozaków (1648 - 1658) jakie zorganizował przeciwko Rzeczpospolitej Bohdan Chmielnicki. Po klęsce polskiej pod Batohem (r. 1652) Rosja zawarła z Kozakami ugodę w Perejasławiu (r. 1654), na mocy której przyłączono doń Ukrainę naddnieprzańską. Wywołało to kolejny konflikt polsko - rosyjski, lecz mimo sukcesów (Wilno, Grodno, Smoleńsk, r. 1655), Rosja przerwała ofensywę ze względu na szwedzki najazd na Polskę. Pomimo konfliktu z Polską nie chciała dopuścić do dalszego wzmocnienia Szwecji nad Bałtykiem. Kiedy w r. 1660 wojnę wznowiono, hetman Jerzy Lubomirski po zwycięstwie pod Połonką i Cudnowem odzyskał prawie całą Ukrainę. Jednak ze względu na trudności finansowe, Rzeczpospolita w r. 1667 zmuszona była zawrzeć z Rosją rozejm w Andruszowie, (potwierdzony pokojem K. Grzymułtowskiego w r. 1686) godząc się na podział Ukrainy. Przyczyną długotrwałego konfliktu pomiędzy Polską a Szwecją były Inflanty oraz rywalizacja pomiędzy protestancką a katolicką linią Wazów, datująca się od r. 1598, tj. przejęcia tronu szwedzkiego przez Karola IX Sudermańskiego. Zygmunt III w odpowiedzi na akt detronizacji przyłączył do Polski Estonię, a Karol IX wkroczył do polskich Inflant, lecz został pokonany w bitwie pod Kircholmem (r. 1605). Konflikt polsko - szwedzki odżył w czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648), w której aktywnie uczestniczyła Szwecja, z zamiarem opanowania południowych wybrzeży Bałtyku. Z tych powodów, Polska, choć nie oficjalnie nie brała udziału w wojnie, stała się obiektem działań Szwedów, którzy zaatakowali Prusy Książęce, a także Pomorze, blokując handel zbożem. Pomimo zwycięstwa na morzu (Oliwa, r. 1627), Polakom nie udało się pokonać Szwecji na lądzie i pod naciskiem dyplomacji francuskiej, pragnącej przyłączenia Gustawa II Adolfa do koalicji antyhabsburskiej, zawarli ze Szwecją rozejm w Starym Targu (r. 1629), ustępując jej porty pruskie oraz 3,5% cła z portu w Gdańsku. Po śmierci króla szwedzkiego, rozejm przedłużono (Sztumska Wieś, r. 1635) na 26 lat; Szwedzi wycofali się z portów pruskich i pomorskich, otrzymując rekompensatę w Inflantach. Na wojnie trzydziestoletniej i trudnościach polskich skorzystali Hohenzollernowie, którzy w r. 1618 połączyli tron w Prusach i w Brandenburgii, zaprzestali składania hołdu lennego władcom polskim (ostatni w r. 1641), a na mocy pokoju westfalskiego otrzymali Pomorze Zachodnie aż do Słupska. W ten sposób ujście Wisły znalazło się w okrążeniu brandenbursko - pruskim. Linię ekspansywną polityki bałtyckiej kontynuował kolejny król szwedzki, Karol Gustaw. Korzystając z wojny domowej (powstanie Chmielnickiego na Ukrainie) oraz wojny polsko - rosyjskiej, latem r. 1655 wkroczył do Polski; w błyskawicznej kampanii, zajął Warszawę i Kraków, zmuszając króla Jana Kazimierza do ucieczki. Część wojsk koronnych oraz hetmanów polskich i litewskich przeszła na stronę zwycięskiego Karola Gustawa. Szlachta liczyła, że król szwedzki zachowa dotychczasowe przywileje, natomiast innowiercy oczekiwali tolerancyjnej polityki wyznaniowej ze strony protestanckiego władcy. Jednak Szwedzi nie respektowali umów ze szlachtą, niszczyli i grabili kraj, nakładając kontrybucje, rekwirując dobra prywatne i kościelne. Spowodowało to wybuch powstania antyszwedzkiego, którego kulminacyjnym punktem była bohaterska obrona klasztoru w Częstochowie (listopad/grudzień 1655) i zawiązanie konfederacji w Tyszowicach (grudzień 1655) i powrót Jana Kazimierza. Król pragnąc szerokiego udziału chłopów w walce z najeźdźcą ślubował (Lwów, 1656) iż poprawi ich położenie. W tej sytuacji, Karol Gustaw zaproponował księciu siedmiogrodzkiemu, elektorowi brandenburskiemu i atamanowi kozackiemu rozbiór Rzeczpospolitej. Jednak hetmani Stefan Czarnieckiego i Jerzy Lubomirski odparli najazd księcia Rakoczego i wyparli Szwedów z granic państwa. Elektor brandenburski został zneutralizowany zrzeczeniem się przez Rzeczpospolitą praw do Prus Książęcych i przyznaniem tam Hohenzollernom suwerennej władzy (traktaty welawsko - bydgoskie, r. 1657). Wojnę polsko-szwedzką, nazywaną w historiografii "potopem", zakończył traktat pokojowy w Oliwie w r. 1660. Przyczyną zadrażnień pomiędzy Polską a Turcją były księstwa naddunajskie - Mołdawia i Wołoszczyzna, lenna tureckie, które w końcu XVI w. stały się terenem zainteresowań magnatów ukraińskich - Potockich i Wiśniowieckich. Wzajemne stosunki psuły także rabunkowe najazdy Kozaków na miasta tureckie (Kaffa, Synopa, Trapezunt) oraz łupieżcze wyprawy Tatarów, poddanych sułtana, na ziemie południowo - wschodniej Polski. bezpośrednią przyczyną wojny polsko - tureckiej była wyprawa lisowszczyków. W r. 1619 wyparli spod Wiednia lennika tureckiego księcia siedmiogrodzkiego - Gabora Bethlena, który oblegał stolicę Austrii wraz z powstańcami węgierskimi i czeskimi. Po pierwszej porażce pod Cecorą (r. 1620), Polakom udało się powstrzymać napór turecko - tatarski pod Chocimiem (1621). Rzeczypospolita musiała jednak zrezygnować ze swych planów politycznych nad Dunajem. Pięćdziesiąt lat później, Turcja zaniepokojona prohabsburską polityką króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, korzystając z osłabienia Rzeczypospolitej, w r. 1672 zdobyła Kamieniec Podolski, wkroczyła na Ukrainę, docierając aż do Lwowa. Porażkę Polski potwierdził pokój w Buczaczu, oddający Turcji Podole, Bracławszczyznę, część Kijowszczyzny oraz trybut płacony na rzecz sułtana. Zwycięstwo hetmana Jana Sobieskiego pod Chocimiem (r. 1673) pozwoliło częściowo zrzucić upokarzające warunki traktatu buczackiego, choć na mocy rozejmu w Żurawnie (r. 1678) Turcja zatrzymała Podole. Sukcesy wojenne utorowały Sobieskiemu drogę do tronu, który objął jako Jan III. W polityce zagranicznej król pragnął w sojuszu z Francją i Szwecją wystąpić przeciwko Brandenburgii i odzyskać wpływy w Prusach Książęcych. Jednak koncepcje te wywołały sprzeciw szlachty, żądającej kontynuowania wojny z Turcją i odzyskania Podola i Ukrainy. Skutkiem tego był sojusz z Austrią i odsiecz z jaką pociągnął Sobieski pod Wiedeń, oblegany przez wojska wezyra Kara Mustafy (r. 1683). Wojny z Turcją przyniosły Sobieskiemu sławę wojenną, lecz prawdziwe korzyści osiągnęli Habsburgowie, zajmując Węgry i Siedmiogród. Polska odzyskała Ukrainę i Podole (pokój w Karłowicach, r. 1699) Wojny z Rosją, Szwecją i Turcją, które Polska toczyła przez cały wiek XVII doprowadziły do strat terytorialnych, ludnościowych i gospodarczych. Kryzys dotknął w największym stopniu gospodarstwa chłopskie i mniejsze majątki szlacheckie. Brak siły nabywczej spowodowanej zubożeniem wsi pociągnął upadek handlu i rzemiosła w miastach. Decydującą rolę w życiu politycznym zaczęła odgrywać magnateria. Wojny z prawosławnymi i protestanckimi sąsiadami wywołały wzrost nietolerancji wobec rodzimych innowierców. W r. 1658 wygnano z Polski arian, a w r. 1668 sejm zakazał porzucanie religii katolickiej. |
|
